با تمام تلاشی که در 30 سال گذشته برای بهینه‌سازی استفاده از آب کشاورزی صورت گرفت، فقط 2 درصد از سهم مصرفی آب کشاورزی کاسته شده است، اما مسئولان وزارت نیرو معتقدند این نسبت بسیار بالاست و باید به میانگین جهانی که 70 درصد است، برسد. آنها می‌خواهند این آب را از مزارع به کارخانه‌ها هدایت کنند. پرویز فتاح وزیر سابق نیرو خیلی واضح این هدف را تشریح کرده بود: «هدف ما افزایش به مرور سهم مصرف آب در بخش صنعت و کم کردن سهم مصرف آب در بخش کشاورزی است.» وزیر فعلی نیرو نیز در برنامه‌های پیشنهادی خود به نمایندگان مجلس از سهم بالای مصرف آب کشاورزی سخن گفته بود. اما واقعا آیا استفاده از شیوه‌های آبیاری مدرن باعث کاهش مصرف آب شده است؟
چند دهه از ورود شیوه آبیاری تحت فشار به ایران می‌گذرد. آبیاری مدرن ابتدا مورد توجه واحدهای بزرگ کشت و صنعت قرار گرفت. تولیدکنندگان بزرگ محصولات کشاورزی سال‌ها پیش با آبیاری تحت فشار آشنا بوده‌اند اما در سال‌های اخیر، با طراحی برنامه‌هایی برای استفاده از آبیاری مدرن در مزارع و باغ‌های کوچک همه کشاورزان به استفاده بهتر از آب کشاورزی ترغیب شده‌اند. شهرام مدبری، مدیرعامل تعاونی باغداران کازرون، می‌گوید که 99 درصد باغ‌های این شهر از آبیاری تحت فشار استفاده می‌کنند و صاحبان مزارع نیز در سال‌های اخیر به‌دلیل وام‌های بلاعوضی که دولت برای آبیاری مدرن به آنها می‌دهد و نیز راحتی این نوع آبیاری، به فکر نصب لوله‌ها، پمپ‌ها و منبع‌های آبیاری تحت فشار افتاده‌اند.
برنامه چهارم اجرا نشد
در برنامه‌های وزارت نیرو در دولت‌های نهم و دهم، تلاش شده است سهم آب کشاورزی از کل آب مصرفی ایران به 70 درصد کاهش یابد، اما به شرطی که روش‌های آبیاری اصلاح شود و بازده استفاده از آب کشاورزی بالا رود. دولت با اعمال سیاست‌هایی، کشاورزان را به استفاده از آبیاری مدرن تشویق می‌کند. از ابتدای سال 87 دولت تصمیم گرفت به هر کشاورزی که بخواهد مزرعه‌اش را به شبکه آبیاری تحت فشار مجهز کند، 50 درصد از هزینه‌های راه‌اندازی این شبکه را وام بلاعوض پرداخت کند. هزینه ساخت سامانه آبیاری بارانی در هر هکتار 2 تا 5/2 میلیون تومان و آبیاری قطره‌ای 4 تا 5/4 میلیون تومان است.
سال 89 سومین سالی است که کشاورزان می‌توانند از کمک‌های دولتی برای آبیاری تحت فشار که مصرف آب را 50 درصد کاهش می‌دهد، استفاده کنند. بر همین اساس بود که رئیس دولت در هنگامی که لایحه بودجه سال 89 را تشریح می‌کرد، پیش‌بینی کرد امسال با 5 هزار میلیارد تومان اعتبار، 8 میلیون هکتار از زمین‌های کشاورزی به سامانه‌های مدرن آبیاری تحت فشار مجهز شوند. اما به‌نظر می‌رسد این رقم، رقمی بسیار آرمانی باشد. مسئولان وقت وزارت کشاورزی در سال 87 اعلام می‌کردند در 20 سال گذشته، 500 هزار هکتار زمین کشاورزی به آبیاری تحت فشار تجهیز شده است.
آنها اعلام می‌کردند که با ارائه کمک‌های بلاعوض به کشاورزان، انقلابی در کشاورزی رخ خواهد داد. طبق برنامه چهارم توسعه، باید در هر سال 200 هزار هکتار زمین کشاورزی و در مجموع یک میلیون هکتار زمین، دارای سامانه آبیاری تحت فشار می‌شد و با این کار، هر سال بازده آبیاری یک درصد افزایش می‌یافت، اما در مدت 5 ساله برنامه چهارم، تنها 300 هزار هکتار زمین به آبیاری زیر فشار مجهز شد. در نیمه سال 88، فرید اجلالی، معاون سابق آب و خاک و صنایع وزیر جهاد کشاورزی، اعلام کرد که مجموعا 800 هزار هکتار زمین کشاورزی تحت پوشش آبیاری زیر فشار قرار دارند. او بازده آبیاری کشاورزی را در آن زمان 42 درصد اعلام کرد که از نظر او می‌بایست با صرفه‌جویی‌های بیشتر به 70 درصد برسد.
تصور منسوخ شده
آبیاری تحت فشار، کار کشاورزان را راحت‌تر کرده است. پیش از این، آنان ساعت‌ها در مزارع کرت درست می‌کردند و با بیل، آب را به همه درخت‌ها یا همه سطح مزرعه می‌رساندند، اما با آبیاری مدرن، تنها شیر آب را می‌پیچانند و همه مزرعه آبیاری می‌شود. در برخی مناطق، راحت شدن آبیاری باعث شده است که زمین‌های شیب‌دار یا دور از منابع آب که قبلا آبیاری آنها دشوار بود، زیرکشت قرار بگیرند.
شهرام مدبری، مدیرعامل تعاونی باغداران کازرون، می‌گوید: «اگر قبلا کشاورزی با حق آبه خود می‌توانست
4 هکتار زمین را آب بدهد، اکنون 12 هکتار را آب می‌دهد. اگر چاه آبی روزی 12 ساعت کار می‌کرد و با آن 5 هکتار آب داده می‌شد، الان هم 12 ساعت کار می‌کند، اما 15 هکتار را آب می‌دهد. بنابراین حجم استفاده از آب کم نشده است بلکه سطح زیرکشت زمین‌ها افزایش یافته است. اگر وزارت نیرو بخواهد از سهم آب کشاورزی کم کند، زمین‌هایی که زیرکشت قرار گرفته‌اند، نابود خواهند شد. همین حالا هم درخت‌های باغ‌های ما آب کافی ندارند چه رسد که بخواهند آب را کاهش دهند.»
صرفه‌جویی در استفاده از آب کشاورزی به جای این‌که موجب کاهش مصرف آب در زمین‌های کشاورزی شود، عملا موجب افزایش سطح زیرکشت مزارع و باغ‌ها شده است. بنابراین می‌توان گفت که استفاده از آبیاری تحت فشار، در مجموع مصرف آب را کاهش نداده است، بلکه اینک همان مقدار آب، صرف آبیاری سطح بیشتری از مزارع می‌شود. با این وضع، اگر وزارت نیرو بخواهد در درازمدت از مقدار آب کشاورزی بکاهد، تعدادی از مزارع و باغ‌ها از بین خواهد رفت و از میزان فعلی محصولات کشاورزی کاسته خواهد شد. منیژه محمودزاده، کارشناس ارشد مدیریت منابع آب، می‌گوید: «این تصور که آبیاری تحت فشار باعث صرفه‌جویی در مصرف آب می‌شود، در دنیا منسوخ شده است. چون معمولا با این شیوه آبیاری، کشاورزان زمین‌های بیشتری را زیرکشت می‌برند و عملا مصرف آب کم نمی‌شود.» او یکی از بزرگ‌ترین مشکلات آبیاری تحت فشار را کاهش سطح آب‌های زیرزمینی عنوان می‌کند و می‌گوید: «اغلب سامانه‌های آبیاری تحت فشار با آب چاه کار می‌کنند و با گذشت زمان، آبیاری زیاد باعث فرو نشست سطح آب زیرزمینی می‌شود. خود من شاهد این اتفاق در روستاهای کاشان بوده‌ام.»
شهرام مدبری، باغدار کازرونی نیز در این باره می‌گوید: «چندی پیش یکی از کشاورزان می‌گفت که در گذشته با کندن 40 متر از عمق زمین به آب می‌رسیدیم اما حالا 120 متر می‌کنیم ولی هنوز خبری از آب نیست.»
جهانگیر پرهمت، معاون وزیر جهاد کشاورزی در تیر ماه امسال اعلام کرد در سال‌های اخیر سطح زیرکشت کشور 2 برابر شده است. حالا مشخص نیست که وزارت نیرو چطور می‌تواند از سهم آب زمین‌های کشاورزانی که از آبیاری تحت فشار استفاده می‌کنند،
بکاهد.
دشمن سفره‌های زیرزمینی
برای آبیاری تحت فشار از آب چاه یا به ندرت از آب جاری استفاده می‌شود. اگر کشاورزی بخواهد از آب رودخانه یا حق‌آبه خود مزارع را آب بدهد، باید یک منبع آب یا استخر داشته باشد تا آب را در آن ذخیره کند و بعد با پمپ دیزلی یا بنزینی آن را به لوله‌های آبیاری تحت فشار بفرستد. اما استفاده از آب چاه، نیازی به داشتن منبع و استخر ندارد.
برای اجرای آبیاری تحت فشار 2 شیوه آبیاری قطره‌ای و آبیاری بارانی وجود دارد؛ در آبیاری سنتی که به آن آبیاری سطحی می‌گویند، کشاورز آب را در کرت‌ها جاری می‌کند و آب زیر گیاه می‌رود تا ریشه را خیس کند. آب در مسیر رسیدن به ریشه گیاه ممکن است در خاک نفوذ کند و دچار هدر رفت فراوانی شود. کارشناسان آبیاری گفته‌اند که در این شیوه، حدود 70 درصد آب هدر می‌رود. در آبیاری تحت فشار، آب با استفاده از پمپ به داخل لوله‌های آبیاری هدایت و با آب موجود در مسیر لوله، گیاهان آبیاری می‌شوند. در آبیاری قطره‌ای، آب در مسیر لوله به وسیله قطره‌چکان‌هایی پای درخت ریخته می‌شود.
در این شیوه هدررفت آب 10 درصد است. آبیاری بارانی با آب‌پاش انجام می‌شود و آب‌پاش‌ها در مسیر لوله‌ها، آب را روی گیاه می‌ریزند. این نوع آبیاری می‌تواند 70 درصد آب را به مصرف مفید برساند. البته با این که آبیاری تحت فشار بازده آبیاری را از 30 درصد به 70 تا 90 درصد می‌رساند، در مناطق بادخیز چندان قابل استفاده نیست. تجهیزات قابل توجهی نیز برای استفاده از این نوع آبیاری باید وجود داشته باشد. برای مثال، در آبیاری قطره‌ای برای این که قطره‌چکان مسدود نشود نیاز به فیلتری است که املاح آب را بگیرد. با این حال، مهمترین آسیب آبیاری تحت فشار، کاستن از سطح آب‌های زیرزمینی است. این نوع آبیاری که اغلب به چاه‌های آب وابسته است، با سرعتی باورنکردنی آب سفره‌های زیرزمینی را مصرف می‌کند.
